„Nieruchomy Poruszyciel”. Rozmowa o toksycznym gnieździe

 

 

I.

Pan Profesor Waldemar Kuligowski, wybitny specjalista kwestii związanych ze współczesną kulturą i generalnie rzecz ujmując – Antropologią Kulturową zaproponował dziś w mediach społecznościowych wpis poruszający bardzo trudny temat naszego jestestwa, naszej przeszłości i wreszcie naszych relacji z własną tożsamością, pozwalam sobie go zacytować w całości, polecając zresztą bliższą obserwację osiągnięć tego znakomitego naukowca. Dziś pisze on tak:

„Jan Czekanowski przywiózł z Afryki 1000 czaszek.

Chętnie je skupował, ale zdecydowaną większość zabierał z cmentarzy. Był 1907 rok, a antropolog pracował dla Adolfa Friedricha, księcia Meklemburgii. Przez lata los kolekcji - sygnowanej odręcznym podpisem Czekanowskiego, powojennego dyrektora Zakładu Antropologii Uniwersytetu Poznańskiego - był nieznany. Lubomir Franczak odnalazł je pod Berlinem, w otoczonym płotem magazynie.

I zapytał przy okazji o dziedzictwo s.s. Poznań, na pokładzie którego w 1934 roku płynęli Polacy mający obalić rząd w Liberii – przed chwilą kolonizowani, sami chcący teraz kolonizować innych.

Co z poznańskim Ogrodem Zoologicznym, goszczącym tzw. pokazy etnograficzne? Co z fotografiami i obiektami zebranymi przez Arkadego Fiedlera w Puszczykowie, w „Muzeum Trofeów”, jak je pierwotnie nazywano?

Z tymi pytaniami zostawił nas spektakl/instalacja/wykład Franczaka "Łowy głów" pokazywany na Scenie Roboczej.

Dorzucam do puli Stefana Szolca-Rogozińskiego, który w 1883 roku w drodze na podbój Afryki ochoczo przyjmował na Teneryfie prezenty w postaci czaszek Guanczów. A także Jana Kubarego, który kilka lat wcześniej – na zlecenie Muzeum Historii Naturalnej Godeffroya – wykonał zbiór fotografii mieszkańców Samoa (w zbiorach w Hamburgu).

I przypomina mi się trwająca właśnie w Berlinie wystawa „Exhibiting Omissions”, której częścią jest umieszczono w workach foliowych wielotomowe wydanie encyklopedii Brockhausa, kanonicznego źródła wiedzy w świecie niemieckojęzycznym. Opatrzono je komentarzem: „Ta encyklopedia jest przykładem eurocentrycznego kanonu i działania interpretacyjnej władzy. Uwaga: tomy zawierają język oraz ideologie rasistowskie i dyskryminujące. Uważaj na siebie”.

Nauka się zmienia, tak jak nasze wartości i idee. To jasne. Wolę zafoliowywanie książek niż ich palenie (zwłaszcza w Niemczech). Cenię eksperymenty artystyczne, które mają moc otwierającą. A jednocześnie nie mogę nie zgodzić się z opinią historyka Macieja Janowskiego: „My na pewno nie zdamy egzaminu, jaki urządzą nam nasi potomkowie, liberalni inteligenci w XXII czy XXIII wieku. Boję się myśleć, za jakich potworów moralnych nas uznają”.

Przeszłość nie powinna być tylko polem walki, ale także troski, uważności i empatii.”

 

II.

Nie zamierzam rzecz jasna z Panem Profesorem wchodzić w polemikę – z powodu oczywistych ograniczeń byłoby to dość groteskowe. Jestem jaki jestem, a pocieszam się jedynie myślą, że ktoś musi taki być. Ten tekst jest jednak swego rodzaju „Nieruchomym Poruszycielem”, który każe mi na nowo rozważyć swoje własne odczucia związane z byciem rasowym Europejczykiem trzeciej dekady XXI wieku. Podzielić się.

Przede wszystkim rzuca się w oczy głębokie poczucie zażenowania i wstydu, związanego z tym, co dziś z trudem zasługuje nawet na nazwę „paranauki” – Panowie w cylindrach i Panie w wytwornych sukniach doglądający z autentycznym zainteresowaniem ludzkich eksponatów, prezentacji osobliwości z uwagi na „dzikość”, kolor skóry, odmienność anatomiczną. Europa doby „la Belle Epoque” jest pełna tego rodzaju spektakli, Europa świadoma swej cywilizacyjnej roli wielkiego misjonarza i kulturoczyńcy, biegnącego przynajmniej ze cztery długości przed resztą stawki. Dziś, kiedy z tych czasów pozostało nam jedynie wspólne z przodkami poczucie sytości zadajemy sobie trud autokrytycyzmu naszej drogi rozwoju i postępu. Rzecz jasna nie wszyscy, lecz z pewnością ci wrażliwi na sprawy społeczne i otaczający nas świat, piętnujemy owe manowce, odrzucamy je ze wstrętem prawdziwego humanisty i liberała, a paradoksalnie możemy to robić wyłącznie dlatego, że właśnie tak, a nie inaczej nasz rozwój postępował. Nasza niezgoda na nieludzkość jest nieodrodnym dzieckiem kultury człowieczeństwa, zbudowanej na gruzach poprzednich światów przy obfitym przyprawieniu ich ostrością wojen i słodkością krwawego zwycięstwa rozlicznych rewolucji. Te ostatnie wbrew obiegowej opinii nie pożarły swego dziecka - cieszymy się wolnością i socjalnym bezpieczeństwem nie widzianym nigdy na żadnym z pozostałych kontynentów. Nie możemy nie pamiętać o tych dawnych czasach z których nasza nieskrępowana możliwość wypowiedzi wypływa, ale ten sam rodzaj palącego wstydu, który towarzyszy naszej pamięci o epoce kolonialnych podbojów i wyraźnego zróżnicowania tych lepszych i tych gorszych ludzi każe nam jeszcze bardziej tulić własne człowieczeństwo. Czy aby na pewno jesteśmy, przepraszam – byliśmy aż tacy źli?

O pomyłkę nietrudno, jako ludzie wrażliwi odczuwamy często fizyczną niechęć do siebie samych w związku z całą litanią nieszczęść i grzechów będących udziałem świata za sprawą naszych przodków – tak co najmniej, jakbyśmy celowo nie użyli posiadanego w każdym przydomowym garażu wehikułu czasu i złośliwie odmówili reakcji na niegrzeczność naszych przodków. Z pełną powagą – za wiele psikusów należał im się solidny klaps. A przecież nie mam wpływu na to, że jedyną drogą rozwoju jaką przez całe stulecia znamy – my Europejczycy – jest droga podboju i podporządkowania. Czasem zresztą prowadzi to wśród morza nieszczęść do wielu w sumie korzystnych efektów. Na tym poprzestanę, bo nie jest rzeczą istotną wymieniać teraz zalety rzymskiej administracji na gruzach Wolnej Galii, czy zniesienie niewolnictwa w Laosie w 1893 roku przez francuskich protektorów tego kraju.

Jeśli przyjrzeć się bliżej naszym obecnym drogom rozwoju, uczestniczymy wszyscy jak jeden mąż w nowej odsłonie europocentrycznego budowania świata – nie tylko nasze korporacje działają w wielu częściach świata metodami „dyplomacji kanonierek” – z czego zresztą wszyscy czerpiemy olbrzymie korzyści, ale i bez naszej myśli popychającej rozwój i postęp nie mielibyśmy na dłuższą metę ani amerykańskiej, ani azjatyckiej konkurencji. Bez względu na swoistość płynącą z wpływu tych zupełnie odrębnych od naszego systemów kulturowych, metoda europejska została zaadoptowana i ma się dobrze. I w odróżnieniu od Amerykanów i Azjatów tylko my boimy się własnej przeszłości i tylko my uciekamy przed nią panicznie w zaprzeczenie i odmowę.

Krytyka totalna własnej (przeszłej) postawy, ani żadna tego rodzaju słabość nie zmieni tego, skąd wziął się nasz dobrobyt i nasz intelektualny błogostan. Jak dziś zauważyłem – hipotetyzując – gdyby w miejsce naszej, europejskiej dominacji cywilizacyjnej postawić kultury Dalekiego Wschodu, czy także nastąpiło kiedykolwiek takie w-pierś-się-bicie? Raczej gremialnie uznano by to, co nam tak ciąży za warunek konieczny do progresu, specyficzną lecz mało dolegliwą niedogodność. To jednak nie czyni z Azjatów potworów – po prostu ulegają innym normom etyczno moralnym niż my, a ich naczelną zasadą (tych norm) jest zupełna rezygnacja z tak nam charakterystycznej roli człowieka. Czy to źle? Chyba nie – przecież Profesor Kuligowski zaznacza wyraźnie znaczenie tych norm mówiąc, „nawet Kolumb nie chciał pływać w niedzielę”. Tak – w rzeczy samej nasze normy i zasady nie są ani mądrzejsze, ani lepsze, po prostu są, a my im ulegamy – taka rola norm i taka rola ludzi przez nie kształtowanych…

Nie oddalając się zbytnio od brzegu, cierpienie wywoływane świadomością niegodziwości własnych przodków jest dość dychotomiczne jeśli spojrzeć na łatwość z jaką konsumujemy owoce ich bezeceństw, przy czym jednak nie czyni nas to realnie współsprawcą przestępstwa. Będę się bowiem upierał przy twierdzeniu, ze w rzeczy samej trudno jest mi odpowiadać za akt postępu i progresu sprzed stu lat. Amen zamiast kropki nie czyni mnie jednak świętym i nie gwarantuje pójścia do nieba dla wrażliwych marzycieli. Liczy się to, co robię tu i teraz. A jeśli mogę trwonić czas na tego typu dywagacje zamiast pracować po czternaście godzin w kopalni uranu, to tylko dzięki przebiegłości i bezwzględności naszych wspólnych europejskich przodków. Smutna, czy może raczej uczciwa konkluzja?

 

III.

Czy będąc Polakiem mieszkającym w Polsce – krew z krwi – można mieć coś wspólnego z tym okropnym dziedzictwem pełnym niegodziwości i okrucieństwa? W dużej mierze tak. Przecież dzięki staraniom całej generacji wyśmienitych antropologów kulturowych i historyków zrywających z tak doskonale znanym i powszechnym wizerunkiem Polski – Ojczyzny Wszystkich Polaków – wiemy, ze przez długie stulecia nie posiadając kolonii i nie deklarując fizycznego zainteresowania podbojem innych, słabszych kultur zadowalała  się własnymi niewolnikami i kulisami. Przecież Polska do rozbiorów (a w sporej części nawet później) to kraj, w którym żyje może z dziesięć procent jego mieszkańców, a cała reszta – pozbawiona jakichkolwiek praw – nieledwie w nim egzystuje. Dwory szlacheckie, obrazy trumienne i cała reszta wielkości tej Polski Szlacheckiej pochodzi z pracy niewolników tutejszych, chłopów pańszczyźnianych i bezbronnych zupełnie mieszczan. Bez specjalnej zjadliwości wypada tylko skomentować, że każdy miewa takie kace moralne, na jakie zasługuje. Są rzecz jasna tacy wizjonerzy, którzy twierdzą, że to przeszłość chwalebna i pełna husarskiej wielkości, a tak naprawdę gigantycznych kompleksów płynących z braku własnych Cecilów Rhodesów w czasach, gdy europejskie stolice dzieliły globalny tort wedle własnego uznania. Co istotne – nie jest groźna tęsknota do nigdy nie posiadanej wielkości, bo to rzecz po prostu bezdennie głupia. Groźne jest to, że jedynym atawizmem wzbudzającym jakikolwiek ruch do przodu jest owo umiłowanie sobiepaństwa i machania szabelką. Przecież owo machanie zawsze kończyło się tak samo – w najlepszym wypadku głębokim rozcięciem własnej skóry. I nie dajmy się nabrać na ów kolorowy ryt szlacheckiego umiłowania wolnej ojczyzny – to zaczęło się na większą skalę dopiero wtedy, gdy obca – i sprawna – administracja wzięła brać szlachecką w karby i kazała płacić podatki. Nie małe zresztą.

Każdy Europejczyk ma swoje toksyczne wspomnienia zakorzenione w świadomości – i tej zbiorowej i tej indywidualnej. Wierzcie mi, wstyd nie jest wcale złym uczuciem, ma wartość oczyszczającą i odświerzającą. Poszerzającą horyzonty. Kiedyś płacono za nasz progres i postęp. Kiedyś słowo rozwój bywało równoznaczne z nieszczęściem. Nie musimy pławić się w tej samej rzece. Chyba nawet nie powinniśmy.